نگرشی کیفی، بر کالبد باغ آبی “چشمه علی” دامغان

چکیده:
نیایش آب و گیاه و به تدریج نیایشگاه هایی که در ارتباط با این عناصر مقدس برپا شده است از دیرباز میان ایرانیان متداول بوده و امروزه در نقاط دور و نزدیک در اعماق جنگل ها در دل کوه ها و صخره ها آثار این آیین های مقدس بچشم می خورد برداشت از اسطوره های طبیعت توسط انسان در آیین ها موج می زند ( شهرزادی-1375)
باغ آبی چشمه علی ، از جمله باغ های تاریخی ایران است که که از دیرباز به عناوین مختلف مورد توجه قرار گرفته است،  شکل گیری باغ به  واسطه حضور چشمه ای مقدس با آبی شفا بخش است و در در دوران بعد وجود آب و هوای مطلوب و قرارگیری در کنار راه ابریشم این باغ را مورد توجه  شاهان صفوی و قاجار قرار داده است و امروزه این باغ به صورت فضای گردشگری عمومی ساماندهی شده است.
کلمات کلیدی : حضور آب ، تعامل با طبیعت ، عمارت کوشک ، تفرجگاه
مقدمه:

01 02

منبع تصاویر: سازمان میراث فرهنگی دامغان
این چشمه در 32 کیلومتری شمال غربی دامغان واقع شده است- محلی است بسیار با صفا که از قدیمی ترین زمان تفرجگاه پادشاهان و فرمانروایان و در هنگام لشگر کشی سلاطین محل اجماع اردو بوده است. در سال 1217 هجری به دستور فتحعلیشاه قاجار بنایی زیبا از آجر و چوب در میان دریاچه چشمه علی و مسجدی از خشت خام در کنار دریاچه مذکور ساخته شده استچشمه علی همان مکانی است که ابودلف نوشته : «آب از مغاره ای واقع در کوه بیرون می آید» ، زیرا دیواره های اطراف دریاچه کوچک کوهستانی چشمه علی آبزا و آب از خلل و فرج کوه بیرون می جوشد. محل جوشان آب ، یعنی چشمه علی ، در شمال غربی دامغان در محل باصفایی قرار دارد. در اطراف حوضچه اصلی آن درختان کهنی دیده می شود که کشت آنها را به دوره قاجاریه نسبت می دهند (سفرنامه ابودلف در ایران) (محمدعلی طاهریا -دامغان شش هزار ساله)
تقدس طبیعت در دوره های مختلف:
ذهن انسان دوران باستان:  الهه هایی وجود دارند که عناصر طبیعی را فرو می فرستند پس این طبیعت به واسطه ارتباط با آن الهه  مقدس است. ( دکتر منصوری–1389)

03

رودخانه چشمه علی؛ منبع: آرشیو نگارنده
ذهن انسان در دوران پس از اسلام: طبیعت آیه های وجود خداست  با این تعریف که آیه اثری است از شی که حالت تنزل یافته از خود شی را دارد و آن را نمایندگی می کند.   طبیعت سایه خداست پس مقدس است. ( دکتر منصوری–1389)- ذهن انسان دوران زرتشت:  احترام به طبیعت در دین زرتشت نیز وجود داشته است،  زرتشت تمام الهه های قبلی را تایید میکند و ساختار را تغییر میدهد ( آیین مهر دچار دگردیسی می شود- ظاهرش ثابت می ماند و اعتقاداتش تغییر کرد)  خدای مهر تبدیل به الهه مهر  می شود و اهورامزدا بالادست مهر و آناهیتا ظاهر می شود و طبیعت همچنان مقدس است به واسطه اهورامزدا و الهه هایش
جمع بندی: از زمان آیین میتراییسم ( کهن ترین آیین ایرانی) عناصر طبیعت  برای یک ایرانی امری مقدس بوده است است و این تقدس  به واسطه نماد و سمبل امری قدسی  بودن حاصل شده است ( همان)
جایگاه آب از دیدگاه ایرانیان
– آب برای ایرانیان عنصر برتر و الهی است  یک توتم – خدا- بت  است و برای آن اسطوره ساخته اند .(منصوری -1389)
– در آیین زرتشت “اناهیتا” یا ناهید نگهبان آب بوده و از احترام و قداست ویژه ای برخوردار است. به همین دلیل در متون مذهبی  راجع به ایزدان آب و کشاورزی به فراوانی می توان سروده و نیایش مذهبی پیدا کرد. در کتاب اوستا,  فرشته آب  “ایم پناتا” به همراه ایزد باد,  فر و فروهر نیکان, مقدار معینی از آب را در جهان  میان ممالک تقسیم کرده اند و نیز “آبان یشتگ  که مفصل ترین یشت هاست به “اردویسور” فرشته آب اختصاص دارد ( سلیمی موید و نوری زاده 1381)
– کلمه “اردویسور آناهیتا” که نام کامل ناهید است به معنی پاک و بدون عیب و پلیدی است.
– همه انسانها برای ستایش عناصر مقدس معبد ساخته اند; برای کسانی که آب را مقدس میدانسته اند ساخت معبد آب امری است طبیعی. (منصوری -1389)

04 05 06

 آبپخشان باغ آبی چشمه علی
رودخانه چشمه علی؛ منیع تصاویر: نگارنده
از جنبه های معماری و ارتباط آن با آب , زرتشتیان ; فضای باز مقدسی را , که زمینی به شکل مستطیل بود و به آن “پاوی” می گفتند; بعد از علامت گذاری چهار طرف آن با خواندن دعایی مخصوص – جهت خارج شدن روح شیطان – با آب مقدس تطهیر می کردند. (ناینی- 1381)
باغ آبی چشمه علی دامغان
باغ ایرانی مجصول اصیل تعامل ذهن و زندگی ایرانیان در محیط طبیعی آنان است (منصوری-1384)
تعریف باغ آبی: در بعضی از گونه های باغ ایرانی به دلایل مختلف از جمله وجود آب فراوان – آب در اولویت قرار می گیرد و کاشت درختان به حداقل می رسد. این گونه باغ ایرانی را می توان باغ آب نامید.منظور از باغ آبی گونه ای از باغ است که آبگیری بزرگ در قسمتی از عرصه آن به شکل مصنوعی یا با استفاده از عوارض طبیعی ساخته مشد و برای پدید آوردن منظره ای بدیع و خوشایند- عمارت کوشک در روی سکویی که میان آبگیر با مصالح مقاوم در برابر آب ساخته مشد – برپا می گردید و برای ایجاد دسترسی به کوشک غالبا معبر یا پلی بین کوشک و عرصه واقع در کنار آبگیر ساخته میشد. (حیدر نتاج-1389)
–  موقعیت جغرافیایی باغ:

07
منبع تصویر:googll earth

08

دیوار باغ در دوران قاجار؛ منبع تصویر: میراث فرهنگی دامغان
این باغ محصور در رشته کوهای البرز ( شامل  کوه ابوالقاسم – کوه حلال – کوه سیاه خانی. . ) و در دره ای واقع شده است که این موقعیت آب و هوای این ناحیه را معتدل و مرطوب می سازد. این باغ از سطح جاده پایین تر است و این اختلاف سطح با سکوهایی که امکان نشستن را نیز فراهم ساخته حل می شود. خود باغ جز شیب کم , دارای توپوگرافی خاصی نیست.

09

محصوریت در کوه ها– دید پاناروما از شمال؛ منبع تصویر: نگارنده

10

محصوریت در کوه ها– دید پاناروما از جنوب؛ منبع تصویر: نگارنده
بررسی اصول زیبا شناسی در باغ آبی چشم علی
این اصول برگرفته از مقاله  دکتر منصوری با عنوان “درآمدی بر زیبایی شناسی باغ ایرانی” است.

11

منبع تصاویر: میراث فرهنگی سمنان
1- باغ دو رنگ (بی کروم)
دامنه رنگ در باغ ایرانی بسیار محدود است. رنگ های باغ برگرفته از محیط اند. این تشابه رنگین  میان باغ و منظر محیط از جنس تعامل ویژه باغ ایرانی با طبیعت است (منصوری-1384).
در این باغ نیز مانند تمام باغ های ایرانی رنگ خام بر باغ رنگ درختان و خاک و در مجموع طبیعت است.
2- درون گرایی و محصوریت
تمام باغ های ایرانی صرف نظر از اقلیمی که در آن واقع شده اند محصورند.  (منصوری-1384)
این باغ دارای دیواری چینه ای و قلعه هایی در گوشه های باغ بوده است که امروز بکل از بین رفته و فقط جای قسمتی از آن در حفاری مشخص شده است.
3- چشم انداز بیکران
در باغ ایرانی محوری وجود دارد که در طول بزرگ تر آن کشیده شده است این محور ستون فقرات باغ و مکان استقرار عناصر مهم عملکردی و شکل دهنده منظره اصلی آن است.. (منصوری-1384)

12

دیوارها و قلعه های باغ در دوران قاجار؛ منبع  : میراث فرهنگی سمنان
علت استفاده از محور در باغ ایرانی ایجاد یک پرسپکتیو مجازی است یعنی پرسپکتیوی که واقعیت ندارد و فقط بصری است و هدف آن عمق بخشیدن است و تمام عناصر اطراف این محور مانند درختان راست قامت – کف سازی و … به نقطه گریز این پرسپکتیو می روند. این پرسپکتیو به صورت ثابت است و تنوع ندارد که ایجاد آن برای عظمت آفرینی – بی انتهایی – لایتناهی بودن باغ است. چرا که انسان در این محیط به آرامش می رسد. (همان)

13

منبع تصویر: نگارنده
این باغ دارای یک محور بوده که منطبق است با مسیر آب و بناهای باغ نیز روی این محور ساخته شده اند و با کاشت درختان سپیدار و محدود کردن عرض دید به عمق این محور تاکید شده است.
منظره سازی این باغ نیز مانند تمام باغ های ایرانی (قبل از اسلام) به صورت مقتدرانه و شاهانه است.
4- هندسه مستطیلی  باغ
مداخله انسان در طبیعت به صورت تحمیل هندسه ویژه هنر ایرانی که منشا آن شناخته نشده به ساختار محیط است. باغ ایرانی در هرجا که مقدور بوده مستطیلی از زمین را به خود اختصاص داده و به توجه به شکل محیط و اقتضای آن زیبایی شناسی خود را اعمال کرده است (منصوری 1384)

15

منبع نقشه: میراث فرهنگی سمنان
شمال: جاده آسفالته مازندران- دامغان و کوه های جنگلی
شرق: جاده آسفالته اراضی کشاورزی- حدود اربعه:
جنوب: جاده آسفالته و کوهپایه
غرب: باغات روستای آستانه
مساحت باغ: 15840 متر مربع
مساحت کل محوطه چشمه علی : 55000 متر مربع
امکان توسعه آتی از غرب
عرض رودخانه: 7 تا 27 متر
5- تعامل با طبیعت  به جای طبیعت گرایی یا طبعت گریزی
طبیعت در باغ ایرانی زمینه ای برای لذت بردن انسان است. مفهوم توام با احترام به دلیل نقشی که در ارتباط با انسان و پرورش او می تواند بر عهده گیرد. طبیعت برای ایرانی مسلمان وسیله ای است برای ساخت فضایی مناسب با طبع انسانی.(منصوری 1384)

16 17

نمای طبیعت از درون ساختمان؛ منبع تصاویر: نگارنده

18

منبع: میراث فرهنگی سمنان
با وجود این که در این باغ عناصری اسطوره ای مثل چشمه مقدس و درخت چنار کهن وجود دارد ولی بازهم طبیعت دارای همان جایگاهی است که در سایر باغ های ایرانی به چشم می خورد و توجه صرفی به طبیعت نشده است و بنا های ساخته شده با ایوان ها و پنجره های عریض بیشترین ارتباط ممکن را با طبیعت برقرار ساخته اند.
6- فضاهای مستقل
باغ ایرانی ترکیبی از فضاهای مستقل و کامل است.  که دارای هویت جداگانه و اسم اختصاصی خود هستند و تنوع فضایی در باغ ایرانی در این حد است که دو فضای مشابه را جز در مواردی که طرح ایجاب می کند نمی توان یافت (منصوری-1374)
باغ چشمه علی دارای 4 ساختمان قدیمی است و ساختمان هایی که به تازگی به آن اضافه شده است.
– آقا محمد خان قاجار و دامغان:
اولین ساختمان ها ی این  باغ به دوره اقا محمد خان قاجار بر می گردد که شامل قراول خانه و حمام است که حمام آن به کلی از بین رفته ولی ساختمان قراول خانه باقی است و به تازگی مرمت شده است.

19

سیر تحول ساختمان قراول خانه در طی تاریخ
منبع عکس: میراث فرهنگی دامغان

20

منبع: سازمان میراث فرهنگی سمنان
قراولخانه در جنوب باغ و در انتهای استخر آب قرار دارد  و ساختمانی است خشتی 2 طبقه با طاقهاي جناغي و مقرنس کاري تزیین شده است. در شمال و جنوب آن 2 پنجره بزگ چوبی برای چشم اندازهای باغ و کوه تعبیه شده و در شرق و غرب بنا ایوان هایی وجود دارد.. دارای ابعاد 20 در 14  متر می باشد.
– فتحعلی شاه قاجار و دامغان:
ساختمان داخل دریاچه
درسمت شمالی و در داخل درياچه به فاصله قريب پانصد متر از تپه های آبده، ساختمانی است دو طبقه و دارای ايوان محصور در آب که توسط فتحعلی شاه قاجار ساخته شده است. طبقه فوقانی و تحتانی از دو طرف باز است و هر کس در آن بنشيند دو طرف درياچه را می تواند مشاهده نمايد.  (فلامکی-بناها و شهر دامغان)
ساختمان 2 طبقه – استفاده از مصالح سنتی آجر گچ ملات باتارد چوب کاهگل

21

منبع تصاویر: نگارنده
دیوارهای آجری 40 تا 80 سانتیمتری – نمای بیرونی آجر و گچ – نمای داخلی کف آجر فرش بئنه اندود گچ –  پوشش سقف تیر چوبی تخته و در داخل اندود گچ و در پشت بام کاهگل – قسمت مرکزی بنا از طرف شمال و جنوب کاملا باز بدون پنجره در قسمت شمالی 2 ستون چوبی –  راه دسترسی به ساختمان 2 پل چوبی بوده است که امروزه خراب شده.
ساختمان مسجد
پس از ساخت عمارت فوق ، شاه اعلام کرد: «این عمارت کعبه ثانی نیاز دارد» و دستور داد مسجدی در کنار چشمه بسازند امروزه  به دلیل عدم کارایی و مخروبه شدن مسجد، آثار باقیمانده تخریب و مجددا در همان محل مسجدی زیبا احداث گردید.

23

پلان همکف
22

پلان طبقه اول
منبع نقشه: مهندسین مشاور عمارت خورشید
سرویس بهداشتی،  فضای کمپ با کلبه های چوبی،  پارکینگ، نگهبانی- ساختمان های جدید الاحداث
7- حضور آب
افسانه های آب ـالهه آناهیتاـ تعبیر قرآن که آب را منشا حیات و عامل طهارت و پاکی دانسته معنایی توام با قدسیت برای آب ساخته که تفکیک آن از عنصر آب در ذهن ایرانی ممکن نیست. چنین معنایی زمینه ساز طرح آب به عنوان عنصر معنوی صحنه باغ ایرانی شده است. (منصوری-1384)
اب در این باغ مهم ترین نقش را دارد , روی محور اصلی قرار گرفته و ساختمان فتحعلی شاه آن را به 2 استخر بزرگ تقسیم کرده است. استخری که در شمال مجموعه است وشامل چشمه جوشان است و با کانال هایی که در زیر ساختمان وجود دارد به استخر دیگر مرتبط است و در نهایت این آب از سمت شرقی باغ خارج شده و به مزارع مردم می رود.

24

استخر بزرگ؛ منبع تصویر: میراث فرهنگی دامغان
انعکاس:
– با توجه به نگرش آیه گونه طبیعت در اسلام اهمیت آب به انعکاس طبیعت است پس آب به صورت آرام و انعکاسی معنادارترین صورت بوده است که نمود آن را در باغ ایرانی می توان دید. آب ساکن جوهر و جان باغ است و ظرف آب به صورت کاملا ساده و تیره بکار می رود تا انعکاس طبیعت باشد.
– آبهای راکد منعکس کننده آسمان هستند و عمق آسمان بیکران را در روی زمین تکرار می کنند و نماد آسمان روی زمین می باشند. آبهای راکد به دلیل سکوت متفکرانه و جمع شدن آرام آب در آنها دارای رمز و رازی مبهم هستند. انگار روح متفکر و جاری از طبیعت در آنها رسوخ کرده است. آبنماها آینه محیط اطراف هستند جایی که واقعی و غیر واقعی در هم می آمیزد (علم الهدی-1376)
– خاصیت انعکاس در آی انسان را جذب می کند. این خاصیت در پی بزرگ نمایی و احترام به بناهای با اهمیت است ولی ساختمان معمولی هم در آب چهره ای دلپذیر پیدا می کند . . . در حقیقت انعکاس معماری در آب به آن شکلی خیال انگیز می بخشد و باعث می شود بنا شکل آرمانی خود را در آب نمایان سازد. (همان)
– آب های راکد انعکاس دهنده های طبیعی هستند. سطح آینه ای آن ها محیط اطراف را جذب و دفع می کند و سپس منعکس می سازد. انعکاس تصاویر مناظر و عمارت ها در آب فضا را بسط می دهد. این عمل از طریق بسط زمینه به صورت یک سطح درخشنده نقره ای یا تکرار عمق بی کران آسمان آبی می گردد.( چارلز مور- 81)
جمع بندی:
– باغ چشمه علی، از نوع باغ آبی است که تامین آب آن از طریق چند چشمه جوشان صورت می گیرد.
–  حضور چشمه، کوه و درخت نمود عینی باورهایی است که دلیل حیات و ادامه آن در گذر زمان بوده است. آداب و سنن، وابسته به بستر این آئین‌ها در آن جاری می‌شوند. این باورها در حکم روح مکان و حیات بخش آن هستند
– از زمانی قبل از قاجار به صورت باغ وجود داشته ولی در زمان قاجار چهره تفریحی به خود می گیرد و ساختمان قراول خانه ـحمام ـ مسجد و ساختمان روی آب بنا می شود. و در همان دوران وقف صاحب الزمان می شود.
– امروزه چشمه علی دامغان، یک مجموعه تاریخی- آئینی است که سالانه تعداد زیادی گردشگر را به خود جلب می‌کند. باورهای دینی همراه با برگزاری مراسم ویژه، این مجموعه را به تفرجگاهی مقدس تبدیل کرده است.

منابع:

برچسب خورده

دیدگاهتان را بنویسید

نشانی ایمیل شما منتشر نخواهد شد. بخش‌های موردنیاز علامت‌گذاری شده‌اند *