چکیده
خوانش منظر نیاز به پشتوانه هایی دارد تا بتوان از نتایج آن بهره های لازم را برد، از آن جمله می توان به برداشت های محلی مناسب، همه جانبه و جزنگرانه اشاره کرد. تبین اصول و معیارهایی برای جمع آوری اصولی اطلاعات و چارچوبی برای دسته بندی و نمایش آنها از ابزارهای اولیه در این راه است.
غار به عنوان جزیی از طبیعت که به خاطر شرایط ویژه اش ناشناخته مانده و در صورت سود ده نبودن و توجیه اقتصادی نداشتن، از بررسی های دقیق و موشکافانه به دور مانده است. آغاز مطالعات بر روی این پدیده های طبیعی می تواند راهگشای شناخت عوارض و تحولات طبیعی و روند تاثیرات دو جانبه طبیعت فلات ایران و تمدن ایران از گذشته تا آینده نزدیک باشد.
معماری در کلیت خود و علی الخصوص معماری منظر به عنوان ابزار شکل دهی به محیط زندگی و پیرامونی، بیانگر نگرش ما به اطراف خود و تعریف ما از دنیایی است که در آن زندگی می کنیم. هر شکل و رنگی که پیرامون خود به کار می بریم یا حتی به آن تمایل نشان می دهیم ریشه در زمینه هایی دارد که در گذشته و حال تجربه کرده ایم، تجربه هایی که درونی و فردی و یا مشترک و جمعی بوده اند. زندگی بشر نیز در طول تاریخ بستری را مهیا کرده و انباشتگی این تجارب به همراه آنچه خودمان نیز نقشی در آن داشته ایم ما را به این نقطه از تاریخ رسانده اند.
هر عنصری اعم از طبیعی و مصنوع، پشتوانه ای از هزاران هزار سال تغییرات، فرسایش ها، دخالت ها و تکامل هایی است که می توان رد آنها را در نشانه هایی جزیی و یا ارتباطات پیچیده ما بین آنها تا حدی روشن ساخت. از این میان عناصر طبیعی به جا مانده خلوص بیشتری را نسبت به دست ساخته های بشر در بازنمایی این روند از خود نشان می دهند. غارها نیز به عنوان عنصری طبیعی به دلیل موقعیت خاص خود تا حدی از جریانات مخرب به دور بوده است، دوری از این تغییرات در روند طبیعی از جمله فرسایش های بادی، هوازدگی و… و مواردی که انسانها عامل آن هستند از جمله ساخت و سازها و تخریب های مستقیم و غیر مستقیم، غارها را تا حدی محفوظ نگه داشته است و لایه هایی را که در طول زمان بر روی هم شکل گرفته اند را به شکلی نزدیک به هندسه طبیعی خود حفظ کرده است.
به منظور دقت هر چه بیشتر در این جزییات و روند این تغییرات چه در کلیات و چه در جزییات، و کشف حلقه های اتصال ما بین این عوامل، نیاز به گردآوری هر چه بیشتر و دقیق تر اطلاعات و منابع اطلاعاتی داریم. مجموعه ای از داده های علمی و غیر علمی، از منابع مختلف گردآوری در محل سایت تا محدوده جغرافیایی و حاصل از آزمایشات دقیق تا کلیات و افسانه های محلی همگی در تکمیل پیشینه سلسله تفییرات و تحولات موثر می باشند.
به صورت موردی از فعالیت هایی که در زمینه سازماندهی و سامان بخشیدن به این اطلاعات انجام شده، می توان به تهیه شناسنامه غار اشاره کرد، به منظور يكسان سازي اقلام اطلاعاتي و شيوه ارائه آنها تا منبعی مناسب برای مطالعات بعدی شکل بگیرد. این اطلاعات کلیات لازم را برای درک بهتر ساختاری مهیا نموده که در آن ساختار این فضاها شکل گرفته و مورد دخالت و استفاده انسان واقع شده است.
مجراي عبور آب هاي زيرزميني در سازنده اي سخت گذشته، چنانچه در سطح زمين پديدار شوند و آدمي نيز بتواند در آنها گذر كند، غار يا اشكفت ناميده مي شوند. اينگونه فضاهاي انحلالي زيرزميني ، هميشه مورد بهره گيري بوده و زماني زيستگاه غارنشينان، زماني نيايشگاه، گاهي پناهگاه و گاهي به صورت آب انبار بوده است؛ اگرچه امروزه بيشتر به اهميت گردشگري و سابقه كاربرد آنها توجه مي شود اما در كميته كارست -karst- و سازنده اي سخت ، غارها به عنوان نمود آشكار پدیده هایكارستي بشمار آمده و كوشش شده تا ويژگي هاي زمين شناسي و هيدروژئولوژي آنها شناخته شود.
روشن است كه در زيرزمين ، غارهاي انباشته از آب ، هوا و يا نهشته هاي برون زاد و درون زاد وجود دارد كه موقعيت آنها مشخص نيست و چنانچه پژوهش يا اجراي طرحي در كار نباشد، كشف نمي شوند. ترديدي نيست كه شناسنامه مورد بحث، درباره چنين غارهايي تهيه نشده است .در سال هاي دور، غارنوردان و كوهنوردان، درباره غارهايي كه سر راهشان بوده و يا براي ديدن آنها برنامه ريزي مي كردند، نوشتارهايي را منتشر كرده كه در حقيقت گزارش بازديد آنهاست و از الگوي ويژه اي پيروي نكرده اند.
شناسنامه غار كه در كميته كارست تهيه شده، اقدامي نخستين در نوع خود در ايران است و بيشتر از ديدگاه شناخت كارست مورد توجه قرار گرفته و ترديدي نيست كه براي كامل ترشدن، كوشش هاي بيشتري لازم است.
پس از تشكيل كميته غارشناسي ايران در چند سال پيش ، گروه كارشناسان گردآمده در آن نيز شناسنامه اي براي غارها تهيه كرده اند كه به طور كلي ، زمينه هاي گردشگري آن چيره است و بحثي درباره كارست را دربرنگرفته است .
با بهره گيري از اين استاندارد انتظار مي رود كه شناسنامه غارهاي مهم اين سرزمين سامان داده شود و فرضيه شكل گيري آنها گوياتر و روشن تر براي جامعه علمي كشور آماده شود.
موارد زیر در مجموع می توانند تمامی اطلاعات لازم را برای تحلیل، مقایسه و ریشه یابی مولفه های موثر بر شکل گیری غارهای طبیعی را در اختیارمان بگذارند.
موقعيت جغرافيايي غار
نزديك ترين شهر، روستا
نام كوه و رشته كوه مجاور
نام نزديك ترين دره به غار آورده مي شود.
راه دسترسي به غار
موقعيت دهانه غار براساس طول و عرض جغرافيايي مشخص مي شود.
توضيح سودبخش درباره جغرافياي محدوده غار
هر توضيحي كه درباره جغرافياي محدوده غار و براي رسيدن به آن سودبخش باشد، نوشته خواهد شد.
توپوگرافي ناحيه اي
هريك از چند شكل دره، آبراهه و … به ترتيب نام جغرافیایی و نام محلي آنها نوشته خواهد شد.
دامنه كوه در قسمت دهانه
تشریح ویژگی های دامنه نسبت به دهانه غار، که در دو حالت بالاتر از دهانه و پايين تر از دهانه می تواند مورد بررسی قرار گیرد. در گونه ای می تواند یکنواخت باشد که خود شامل دیوارهای، کوژ یا کاو است و در حالتی دیگر ناهموار که شامل پلکانی، کنگره ای، واریزهای و… است. در گام بعدی تعیین درصد شيب است.
ارتفاع از سطح دريا (متر)
تعیین ارتفاع عوارض مختلف در اطراف غار شامل این موارد می شود: ارتفاع كف دره يا آبراهه از سطح دريا، ارتفاع دهانه غار از سطح دريا، ارتفاع بالاي غار از سطح دريا، ارتفاع چكاد كوه از سطح دريا.
پوشش گياهي پيرامون دهانه غار
به نوع گياهان و چگونگي پراكندگي يا انبوهي آنها اشاره مي شود.
نقشه توپوگرافي 1:50000
نقشه يا نقشه هايي كه دربرگيرنده محدوده زمين شناسي غار هستند، تهیه خواهد شد.
آب و هواي ناحيه غار
تعیین ايستگاه هواشناسي، فاصله خطي ايستگاه تا غار، ميانگين بارش سالانه به ميلي متر، ماه هاي پرباران، ماه هاي كم باران و خشك، بيشترين دما در ماه، كمترين دما در ماه، ميانگين دمای سالانه، روزهاي يخبندان در سال، ميانگين سالانه نم نسبي
بهترين زمان براي بازديد غار
مشخص نمودن بازه زمانی مناسب که در شرایط مختلف، آسایش انسان تامین می شود.
نماي دهانه غار از نزديك
بايد درباره عنصرهاي مهم زمين شناسي كه درعكس قابل بازشناسي است توضيح كافي داده شود.
مشخصات هندسي غار
طول و ارتفاع دهانه اصلی غار و راه های نفوذ به درون غار
طول دالانك ورودي غار و شیب آن
طول سراسري غار در تمام شاخه هایی که گسترش پیدا کرده است
پهن ترين قسمت غار
بلندترين نقطه سقف از كف غار
حجم تقريبي
گودال، چاه ها یا حفره هاي انحلالي كه در كف غار (دالان ورودي يا شاخه ها) وجود دارد
كف غار، که وضع كلي آن ممكن است به يك يا چند حالت زير باشد:
برهنه و سنگ كوه آشكار است و خشك يا خيس است، بخشي از آن داراي رسوب آهكي است با سطوح خيس و ليز يا خشك، از كف تا سقف ستون يا ستون هاي چندي ديده مي شود، كلفشهنگ هاي فراواني بر زمين افتاده اند و ممكن است يك يا چند چاله آب وجود داشته باشد (چالاب).
در مورد سقف غار، ديواره ها و دهانه نيز مانند موضوع هاي ياد شده مي توان نكته هايي را عنوان كرد .
شكل كلي غار
تعداد اشكوب، تعداد شاخه ها، تعداد دهانه ها ،تعداد گودال ها، تعداد چاه ها، تعداد استخرها به همراه شرح کلیت کف و سقف و دیوارها و دهانه ها می تواند معرف کلیت غار باشد.
هواي غار
دما، رطوبت، فشار هوا و مقدار co2 همگی کلیت هوای غار را مشخص می کند.
آب درون غار
چشمه، آبچكانه ها و موقعیت آنها، جريان آب، جهت جريان و سرعت آن، تعداد و موقعیت استخر، زیر آب (جایی که آب در آن فرو می رود و نوعی آب خور به شمار می رود)، دماي آب درون غار
سطح سنگ هاي غار
سطح سنگ هاي بستر غار ممكن است برهنه ، پوشيده از غار نهشته ها، داراي نشانه هاي لايه بندي و درزه ها و گسله ها بوده و حفره هاي طبيعی (انحلالی) و يا دستي در آن به وجود آمده باشد. دوده و ديگر آلودگي ها ممكن است پوشش بازدارنده اي از ديده شدن سطح سنگ ها شده باشد.
جامعه گياهي غار
بايد به نوع و چگونگي جاي گيري يا رويش گياهي اشاره شود.
جامعه جانوري غار
چنانچه در غار، انسان يا جانوراني مي زيسته اند يا همچنان زندگي مي كنند و يا براي برگزاري آيين هاي ديني ، ملي و … محيط غار مورد بهره گيري بوده ، به آن اشاره شود (از نوشتارها يا نشانه هاي درون غار و …)
سنگ هاي سازنده كوه و پيرامون غار
منظور از واحدهاي سنگي، واحدهاي سنگ چينه اي است كه بالا و پایین واحد كارستی- لایه های پوششي سنگي که عمدتا از سنگ آهك مستعد به حفره زايي تشکیل شده اند -karst-که غار را درون خود گرفته، جای دارند، که بدین ترتیب شامل این لایه ها می شوند: واحد سنگي زبرين، واحد سنگي كارستي، واحد سنگي زيرين
عامل هاي اثربخش در تشكيل غار
چنانچه در زمينه عامل هاي اثربخش در تشكيل غار، آزمايش هايي صورت گرفته باشد، نتيجه آن نوشته خواهد شد مثل مقدار CO2 درون آب ، در هواي غار، در چكه هاي آب و مانند آن …
چنانچه بررسي هاي رديابي صورت گرفته باشد و خاستگاه كنوني آب تعيين شده باشد، در اينجا به آن اشاره مي شود.
نتيجه بررسي هاي سنگ شناسي ميكروسكوپي يادآوري مي شود .
كارستي شدن : علت اصلي آن اگر مشخص شده باشد مانند سيستم درزه ها، هوازدگي و نفوذپذيري آورده مي شود.
نهشته هاي درون غار (جنس، ضخامت، ريخت، …)
نهشته هاي مختلفي كه در سقف، كف، ديواره ها، پیرامون دهانه و گسترش آن، درون چالاب های غار به وجود مي آيند، نامگذاري شده اند مانند: Flowstone, Rimstone, Drappry, Stalagmite, Stalactite كه چنانچه براي آنها نام بومي وجود داشته باشد، از آن استفاده مي شود. مي توان به سنگ ها يا كاني هايي كه براي كارهاي زينتي يا ساختماني از غار بيرون برده شده است، اشار ه كرد، مانند: مرمر (آراگونيت)، مرواريد غار، كاني هاي فلزي و … همچنين افسانه هايي هم كه پيرامون آن وجود دارد، سودبخش است .
شيب لايه هاي واحد كارستي
نوع شيب، زاويه شيب، جهت شيب، امتداد شيب براي موقعيت دهانه غار و دالان ورودي در نظر گرفته مي شود.
پيوند با غارهاي ديگر ناحيه
چنانچه در زمينه پيوند با غارهاي ديگر ناحيه، اطلاعاتي در دست است، شرح داده شود. مردم بومي نيز از چنين پيوندي آگاهي دارند
ساختار كلي غار و روند آن
چين ها، منطقه گسليده، منطقه خرد شده و لايه هاي افقي می توانند کلیت لایه کارستی را نمایان کنند.
بايد به اين نكته توجه كرد كه غار ممكن است در پهلوي يك چين يا در قسمت محور چين به وجود آمده و يا اينكه در راستاي گسل شكل گرفته باشد.
گسل هاي مؤثر در شكل گيري غار
پيوند غار و گسل بايد در نقشه فتوژئولوژي مشخص باشد. در مورد پيوندگسل با غار، به نوع پيوند اشاره مي شود كه مستقيم يا نامستقيم از راه گسل ها يا درزه هاي وابسته به گسل و يا در منطقه گسل دار است .
چين خوردگي و نقش آن در پيدايش غار
چين و يا چين هاي به وجود آمده ، موجب شيب دار شدن لايه ها، افزايش فاصله لايه ها از يكديگر و تشكيل فضاي خالي و همچنين درزه هاي وابسته به چين ها مشخص ترين عامل هاي گستردگي و پيدايش غار مي توانند باشند.
پديده كارستي اصلي و فراوان تر در سنگ هاي پيرامون غار
بايد به ترتيب اهميت به پديده هاي كارستي اصلي و فراوان تر در سنگ هاي پيرامون غار اشاره شود و در هر مورد، اندازه هاي هندسي پديده نيز به طور تقريبي آورده شود و با عکس هایی سيماي كلي رخنمون و پديده كارستي اصلي در سنگ هاي پيرامون غار را مشخص کرد.
خاستگاه نفوذ آب به درون غار
براي غارهايي تكميل مي شود كه در آنها آب وجود دارد. در اين قسمت مشخص خواهد شد كه از چه راه هايي آب به غار مي رسد .
چشمه هاي پيرامون غار
چشمه های پايين دست دهانه و بالادست دهانه با توجه به ساختار مؤثر در تشكيل غار توضيح داده مي شود.
جهت جريان آب در غار و مقايسه جريان آب چشمه هاي در پيوند با غار
مقايسه كيفيت آب غار با چشمه هاي پيرامون
آبراهه هاي بالا سر غار
منظور از آبراهه هاي بالا سر غار، آبراهه هايي است كه به طور مستقيم در محدوده بالاي غار وجود دارند. طول آبراهه اصلي، نوع آن – درجه آن – و تراكم آبراهه هاي پيوسته به آبراهه اصلي ياد شده است كه در حوزه آبگير آن در نظر گرفته مي شود
نتيجه بررسي هاي رديابي
پيوند آب هاي درون غار با آب هاي بيرون از آن، مانند چشمه ها، رودخانه ها و… مشخص شود و همچنين روشن شود كه بارندگي هاي دور دست چه اثري داشته و پس از چه مدتي بر آبهاي درون غار اثر خواهد كرد.
استفاده از درون غار
تاكنون هرگونه استفاده اي كه از آب يا فضاي دروني آن صورت گرفته و يا امكان داشته باشد در آينده در اين قسمت خواهد آمد مانند: زيستگاه باستاني، پناهگاه، آب كشاورزي يا شرب، انباركردن توشه و …
آنچنان که از این اطلاعات بدست می آید، با بررسی کارشناسانه هر دسته از اطلاعات می توان به درک کلی از غار و زمین های که در آن شکل گرفته رسید و تصمیماتی را که درباره بهره برداری از آنها و آینده کاربریشان است را با تاملی بیشتر و آینده نگری اتخاذ کرد تا سرمایه هایی را که در طول میلیونها سال شکل گرفته را ظرف مدتی کوتاه بدست خود از بین نبریم. طرح های محافظتی، مرمتی و بازسازی در کنار توسعه گردشگری و استفاده های جنبی از مجموعه لزوم پیگیری و تداوم این مطالعات را در طول زمان و تحت شرایط جدید، مشخص می کند و آن را از طرحی مقطعی و موردی تبدیل به نگرشی در راستای حفظ میراث بشر می کند.
منابع:
- راهنمای تهیه شناسنامه غار- نشریه شماره 397- وزارت نیرو، دفتر استانداردهای آب و آبفا- معاونت امور فنی، دفتر امور فنی و تدوین معیارها و کاهش خطر پذیری ناشی از زلزله- 1386
- فصلنامه تخصصی طبیعت گردی – شماره 2