آنچه در ادامه می خوانید، گزارشی خلاصه از سفر اروپای تعدادی از دانشجویان و فارغ التحصیلان معماری منظر دانشگاه تهران و پژوهشکده نظر است که در تابستان 1385 به سرپرستی دکتر منصوری صورت گرفت.
این گزارش در واقع مقدمه کتاب “منظر اروپا” (گزارش توصیفی سفر) است که به قلم دکتر منصوری نگاشته شده است.

سفر چیست؟
ساختار شکنی در نحوه شناخت ما از آدم ها و مکان ها فرصتی برای تأمل در خود، دیگران و جای ها. امکانی برای بازشناسی آشناها. منظری برای نگاه نو. جریان مداوم زندگی از پدیده های اطراف شخصیت های ثابتی می آفریند. هویت یک دوست در پرتو رابطه روزمره با او تعریف می شود. «او» محصول رابطه ثابت میان ماست. اگر این رابطه دگرگون شود، «او»یی که در ذهن ماست نیز «دیگر» خواهد شد.
نه فقط انسان ها، که مکان ها را نیز از پنجره ارتباط روزمره با آنها می شناسیم. درخت، شیء ای است که جلوی خانه ما یا کنار خیابان است و هر روز که از خانه به محل کار می رویم، شاهد عبور شتابان ماست. اما درخت در سفر، موجودی است با رنگ های زیبا، پناهی است که سایه خنکی به ما می دهد، خانه پرندگانی است که آنها را نمی بینیم و صدایشان را نمی شنویم و در عزیمت، نماد هویت و خاطره ماست.
«آن» درخت نماینده وطن و سرگذشت ماست. هر فضای جدید برای پدیده قدیم، که روزمره آن را تجربه می کنیم، فقط با شکسته شدن نوع رابطه ما با آن حاصل می شود.

منظر
از زمانی که فکر برنامه ریزی سفر مطرح شد، در کنار اهداف علمی آن و بازدید از تجربه های شهرهای اروپایی و مظاهر تمدن آنها، سوال مهمی دغدغه اصلی برنامه را شکل می داد:
نگاه اعضای سفر به عنوان دانشجویان و متخصصان منظر، چه تفاوتی با دیگران دارد؟
از این رو لازم بود تا مفهوم علمی منظر در برنامه ریزی سفر، نمونه های فراوان منظر اروپایی مورد توجه قرار گیرد تا در گزارش سفر تنظیم و به دیگران عرضه شود.
در کنار تعبیر عامیانه منظر، که به هر دورنما یا چشم اندازی از محیط طبیعی یا شهری گفته می شود، مفهوم علمی منظر به مثابه «پدیده ای عینی – ذهنی محصول تعامل انسان و محیط در طول تاریخ» مد نظرقرار گرفت.

از این رو مصداق های منظر، دیگر به صحنه های تماشایی و گسترده (پانوراما) از شهر یا طبیعت اروپا منحصر نمی شد.
در رویکرد نوین، موضوع توجه اعضای سفر، تشخیص و طبقه بندی (شکلی، موضوعی، کارکردی) عناصر کالبدی شهر و انتظام میان آنها به مثابه نمادهای بنیان کننده کیفیت های مندرج در شهرهای اروپا قرار گرفت. در این رویکرد، منظر اروپا، به کتابی می ماند که چنانچه با دانش مربوط به خود قرائت شود، بیان کننده تاریخ، علائق و اعتقادات اروپاییان خواهد بود.

سفر پژوهشی
سفر برای دانشجویان هنر و معماری، بخشی از برنامه آموزشی و زمینه ساز تجربه فضاهای گوناگون و درک آثار و احوال تمدن های پیشین و فعلی است. به همین منوال در محافل علمی و حرفه ای برنامه های بسیاری برای سفر دیده می شود. لکن علیرغم کمیت قابل توجه سفرها، کمتر گزارشی که حاوی تجربه ها و تحلیل های سفر باشد، منتشر شده است.

از سوی دیگر، مهمترین منابع مکتوب ما از شهر، معماری و آثار تمدن قدیم ایران، سفرنامه هایی است که بهترین آنها توسط جهانگردان اروپایی نوشته شده است؛ در حالی که ایرانی ها که پدید آورنده نمونه های فاخری از شهر، معماری و هنر بوده اند آثار مکتوبی که بتواند عظمت گذشته را تداوم بخشد، به وجود نیاورده اند.
این امر معلول روش تعلیم و تربیت و نوع سلوک شرقی است که تکیه بر ارتباط های حسی و سینه به سینه را شرط تعلیم می داند و برای تدوین تجربه ها و انتقال آن به نسل های بعد که جزء جزء آن ملموس نیست، تلاش موثری به عمل نیاورده است.
تنظیم برنامه به صورت سفر پژوهشی با هدف زمینه سازی برای ترویج فرهنگ ثبت و تدوین تجربه ها و بهره گیری از حجم عظیم اطلاعاتی که در طول یک سفر تولید می شود یکی از سیاست های سفر بود.

برنامه مطالعاتی سفر
گروه سفر از 29 نفر تشکیل می شد که بر اساس معیارهای مختلف شامل تخصص، روحیه، کار جمعی، مشارکت در برنامه های قبلی، اقتضاعات برنامه سفر و پراکندگی در میان دانشگاه های مختلف انتخاب شده بودند.
تخصص اعضای گروه به شرح ذیل بود:
دکتری (معماری منظر، تاریخ هنر) 2 نفر
کارشناسی ارشد (معماری، پژوهش هنر و طراحی شهری) 6 نفر
دانشجوی کارشناسی ارشد (معماری منظر) 18 نفر
دانشجوی کارشناسی (معماری) 2 نفر

برنامه مطالعات گروه، ذیل عنوان کلی “منظر اروپا” به چهار فصل جداگانه تقسیم شد:

1. نوسازی شهری
2. منظرشهری
3. فضاهای جمعی
4. تاریخ هنر

هر گروه از یک نفر مسئول و ترکیبی متعادل از اعضای گروه برخوردار بود. گروه ها را نیز یک نفر به عنوان مسئول برنامه هماهنگ می کرد. هر یک از گروه ها، برنامه های تفصیلی خود را با مشاوره اعضای گروه پیشنهاد کردند و پس از هماهنگی با مسئول برنامه، دستور کار گروه در طول سفر بود.
وظایف عکاسی، یادداشت نویسی و ثبت نکات مرتبط از توضیحات مسئول برنامه میان اعضای گروه تقسیم شد. اعضای هر گروه در جلسات متوالی تجربه های خود را با یکدیگر طرح و درباره آنها بحث می کردند.
یک نفر مسئول ثبت خاطره جمعی سفر و یک نفر مسئول جمع آوری و طبقه بندی عکس ها، مدارک و اسناد سفر بود.

تشکیلات سفر
سفر یک گروه 32 نفره (با احتساب رانندگان و مسئول تدارکات) در طول 25 روز و در مسیری 12000 کیلومتری، نیازمند برنامه ریزی دقیقی است تا بتوان هدف های معارض را در کنار هم پوشش داد. بازدید از حداکثر مناطق ممکن گروه را مجبور می کرد که برخی شب ها را در اتوبوس و در فاصله میان شهرها بگذرانند و این بر خستگی و کم شدن تحمل آنها می افزود. کم کردن هزینه سفر برای گروه که اغلب دانشجو بودند مهم بود. این کار فقط از طریق صرفه جویی در هزینه غذا و محل اسکان ممکن بود. روزی 10 ساعت پیاده روی و بازدید از شهرها نیازمند انرژی زیادی بود که باید به قدر کفایت و با قیمت ارزان تامین می شد. امکان سرایت بیماری و حادثه برای زندگی فشرده گروه در فضای کوچک اتوبوس زیاد بود. رعایت نظام دار بهداشت و وجود پزشک لازم می نمود. کوتاهی زمان و فشردگی برنامه فرصت زیادی برای تهیه غذا و شستن ظروف و البسه نمی داد. لازم بود برنامه این مشکل را نیز در نظر بگیرد. پیش بینی می شد پس از گذشت نیمی از سفر، خستگی و مسائل تکراری، آستانه تحمل اعضای گروه را پایین آورد.
گروه برای اقامت، کمپینگ را انتخاب کرده بود تا ضمن صرفه جویی، امکان تهیه غذا و رسیدگی به امور شخصی بهتر فراهم آید. این روش مستلزم تجهیزاتی بود که خرید، تقسیم و نگهداری آنها باید در برنامه پیش بینی می شد.
مسائل بسیار دیگری از این دست پیش بینی می شد که تلاش گروه بر آن بود همه آنها در یک برنامه واحد مورد توجه قرار گیرد.

کل اعضای حاضر به 7 گروه خدماتی همگن تقسیم شدند. علاوه بر آن گروه های مأموریتی شامل، گروه فرهنگی برای برنامه ریزی امور فوق برنامه مثل تشکیل کتابخانه سفر، نمایش فیلم و پخش موسیقی داخل اتوبوس، گروه داوری (برای رسیدگی به تأخیرات و تخلفات)، گروه مراسم (برای برنامه های جمعی مانند جشن میلاد امام زمان (ع) و تولد اعضاء سفر) و گروه های خواب (ساکنان هر یک از چادرها) تشکیل گردید.
یک کمیته 3 نفره نیز مدیریت سفر را بر عهده داشت که مواقع ضروری با مسئول برنامه، مشورت می کرد. بدین ترتیب هر یک از اعضای گروه حداقل در دو گروه (خدماتی و مأموریتی) عضو بود. علاوه بر آن برخی نیز وظایف شخصی بر عهده داشتند: حسابدار، کارپرداز، خاطره نویس، آرشیو عکس، مسئول اموال، نشان دار، عقب دار و میاندار.
بحمداله در طول سفر 25 روزه که 30 نفر جوان در آن حضور داشتند کمترین تنشی پدید نیامد و از حداکثر زمانی که امکان داشت بهره برداری شد. مقررات ملاک عمل گروه در طول سفر قوانین و عرف رایج در جامعه ایران بود.
یک گروه 32 نفره بایستی بسیار ورزیده، صمیمی و منظم باشد تا بتواند ظرف 5/1 ساعت بساط ناهار، طبخ غذا، توزیع غذا، شستشوی ظروف و جمع آوری اثاثیه را به انجام رساند. در پایان سفر فقط 2 لیوان و 3 چنگال از موجودی اموال مفقود شده بود.

مسیر سفر
مسیر سفر با توجه به زمان برنامه (25 روز)، شرایط ویزا و اولویت مقصد با توجه به برنامه پژوهشی کلی سفر به شرح ذیل تعیین شد:
تهران – استامبول (1.5 روز)
کاوالا (0.5 روز)
آتن (2 روز)
پاترا (0.5 روز)
ایگومینتسا – باری – پمپئی (0.5 روز)
ناپل (0.5 روز)
رم (3روز روز)
سی نیا (0.5 روز)
فلورانس (1 روز)
پیزا (0.5 روز)
موناکو (0.5 روز)
نیس (0.5 روز)
مارسی (1 روز)
آوینیون (0.5 روز)
پاریس (4 روز)
میلان (0.5 روز)
ونیز (1 روز)
بریندیزی (0.5 روز)
ایگومینتسا – کاوالا – استانبول – تهران

برگزارکنندگان سفر
برنامه ریزی و مدیریت سفر توسط کمیته مشترک پژوهشکده نظر؛ مرکز تحقیقات هنر، معماری و شهرسازی و انجمن علمی دانشجویان معماری منظر دانشگاه تهران صورت گرفت. مدیریت علمی سفر بر عهده پژوهشکده نظر بود که در مرحله برنامه ریزی و تدوین و آماده سازی دستاوردهای آن برای انتشار وظیفه هدایت و نظارت پژوهش را بر عهده داشت.

نتیجه سفر
از زمانی که فکر سفر مطرح شد، پژوهشی بودن آن و انتشار نتایج سفر برای توسعه فرهنگ مدنظر قرار گرفت. گزارش توصیفی و مصور سفر به صورت کتابی با نام “منظر اروپا” و گزارش تحلیلی آن در سه موضوع “مداخله در بافت”، “منظر شهری” و “فضای جمعی”  تدوین شده که به زودی منتشر می گردد. علاوه بر آن در طول سفر و برحسب روابطی که میان اعضاء پدید آمد، این فکر که باید این اقدام را نهادینه کرد در ذهن گروه مطرح شد. در مراجعت از سفر و در پی چندین جلسه، هزینه و فایده گزینه های پیش رو مطرح شد، نهایتاً تصمیم گرفته شد تا گروه در قالب “انجمن سفر منظر” سازمان خود را پایدار سازد. اهداف و آیین نامه مختصری نیز برای شروع کار آن تنظیم شد و اینک ترسیم چشم انداز و برنامه ریزی برای ادامه کار در جریان است.