چکیده
شکل گیری جوامع انسانی در پی خود روابط انسانی و فعالیت های گروهی را به همراه داشته است.زندگی شبانه نمونه ای از این فعالیت هاست که به همراه خود واژگان جدیدی از قبیل “منظر شبانه” را به همراه آورده است.منظر شبانه که زیر مجموعه ای از زندگی شبانه را تشکیل می دهد کیفیتی قابل کنترل است که تاثیر بسزایی در فهم کلی شهروندان از شهر را دارد و موجب شکل گیری یک جامعه پایدار می گردد.تهران به عنوان یک کلانشهر،تجربه فعالیت شبانه و زندگی در شب را داراست و برای شکل گیری یک جامعه پایدار احتیاج به تشکیل و بهسازی منظر شبانه خود را دارد.
کلید واژه ها: گره فعالیتی،زندگی شبانه،منظر شبانه،نورپردازی،نقشه ذهنی،گردشگاه شبانه ،خاطره جمعی ، پاتوق، قرار گاه فعالیتی

مقدمه
هر جامعه ای دارای نوعی از زندگی شبانه عمومی است.جادوی شهر در پی خود اجتماعات محلی و گردشگاه های اجتماعی شبانه را به وجود می آورد.گروهی از صاحب نظران بر این باورند که زندگی شبانه شهر و منظر شبانه احتمالاً امتداد نقاط عطف شهری یا دست کم قسمتی از آن را در بر می گیرد.
مردم برای قدم زدن،خرید،ملاقات دوستان،دیدن غریبه ها و خارجی ها و اینکه خود را در معرض دید آنها قرار دهند به گردشگاه شبانه می روند.در طول تاریخ مدنیّت ،مکانهایی در شهر وجود داشته است تا افرادی با مجموعه ای از ارزشهای مشترک با رفتن به آنجا بایکدیگر ارتباط داشته باشند.این مکانها همیشه شبیه محلهای نمایش خیابانی بوده اند.آنها مردم را به تماشای دیگران،گردش و تفریح و پرسه زدن دعوت می کنند.به عنوان نمونه می توان از میدان طلائی مکزیک،خیابان شانزه لیزه در فرانسه،میدان و خیابان تقسیم در استانبول نام برد.
در تمام این گردشگاه ها که جزئی اساسی از زندگی شبانه شهر خود را تشکیل می دهند ، مردمی با شیوه زندگی مشترک برای معاشرت جمع می شوند و اجتماعشان را تثبیت می کنند.
مردم در تمامی فرهنگها نیاز کلی به نوعی از ترکیب ارتباط انسانی برای ایجاد مناظر شبانه را دارند  اما در صورتیکه محل این مناظر دور باشند ،تلاش برای دسترسی به چنین جایی اهمیت آن را پایین می آورد.

منظر شبانه چیست؟
برای تعریف منظر شبانه ابتدا به تعریف زندگی شبانه که مفهومی کلی تر را در بر می گیرد می پردازیم.
کلیه اقدامات انسانی (چه مادی و چه معنوی)که به منظور ارتقای سطح کیفی زندگی و در ساعات شب درون جامعه انسانی رخ می دهد و موجب تداوم فعالیت جامعه و پویایی آن می گردد ؛زندگی شبانه آن جامعه را تشکیل می دهد.چه این جامعه می تواند یک محدوده ، منطقه و یا کل شهر باشد .
از آنجا که وسعت شهرها و تنوع کاربری های گسترده در آنها باعث پراکندگی زندگی شبانه در نقاط مختلف می شود و به دلیل مخارج سنگین تامین روشنایی ،امنیت و انرژی این اماکن ؛ نقاط عطف فعالیتی که محل تجمیع چندین فعالیت شبانه باشند گره های فعالیت شبانه را تشکیل می دهند.
با توجه به تعریف منظر که آن را پدیده ای نسبی ، پویا و عینی-ذهنی که حاصل تعامل انسان با طبیعت و جامعه با تاریخ می دانیم و از آنجا که منظر شبانه نیز در همین جامعه حادث می شود می توان همین تعریف را برای منظر شبانه نیز تعمیم داد با این تفاوت که منظر شبانه در بین گره های فعالیتی شبانه و خطوط واصل بین آنها که انسان ها پیاده اند و مکث و گذر و عملکردهای مختلف در کنار هم جریان دارد به وجود می آید و توسط اصلی ترین عنصرکمی خود یعنی نورپردازی ،قابل درک  است.
جنس مبلمان و نور پردازیها که شاکله عینی منظر شبانه است به عنوان یکی از هویت ساز ترین عناصر شهر مطرح شده و منظر شب را با روز پیوند می دهد به گونه ای که یک کل واحد از مکانی خاص در ذهن هر شهروند شکل می گیرد.

هدف منظر شبانه
یکی از خصوصیات جوامع پایدار ، فهم درست  و کلّی شهروندان از جامعه زیستی خود است. هر شهروند توسط عناصر منظرین شهر ، یک نقشه ذهنی از شهر را درون ذهن خود پرورش می دهد که حاصل فهم وی از شهر است . در صورت عدم تطابق این درک با درک  شبانه ، شهروند مجبور به حفظ دو نقشه ذهنی متفاوت از یک مکان شده که عدم همپوشانی این دو نقاطی کور از شهر را برای او  ایجاد می کند .
این معضل به تفکیک ذهنی شهر به شهر شبانه و شهر روزانه انجامیده و یک شکاف عمیق بین شکل روز و شب شهر در ذهن به وجود می آورد.کمرنگ شدن و از بین رفتن قرارگاه های رفتاری و شکل نگرفتن خاطرات جمعی مشترک از اثرات این شکاف ذهنی است.
مهمترین وظیفه منظر شبانه تطبیق نقشه ذهنی شهروندان از روز و شب شهر است که باعث تحقق یک اجتماع پایدار می گردد.

اصول شکل گیری منظر شبانه
منظر شبانه به صورت جدی به شکل گیری عملکردهای مختلف در کنار یکدیگر و تجمیع خرده فعالیتها بستگی دارد . بایستی مغازه ها ،فضاهای تفریحی و خدماتی را که در شب باز هستند در کنار هم پیوند زد و آنها را در کنار هتلها ،قهوه خانه هاو غذاخوری های شبانه روزی مستقر ساخت تا مراکز زندگی شبانه که استخوان بندی منظر شب را تشکیل می دهد ،شکل گیرد.این مراکز باید روشن ،ایمن و سرزنده باشند به گونه ای که تراکم و شدت فعالیت پیاده ها را در شب ،از طریق جلب تمامی مردمی که شبها را خارج از خانه به سر می برند و به این نقاط انگشت شمار در شهر می روند ، افزایش داد . سیاست های تشویقی باید به گونه ای باشند که این مراکز به طور یکسان در سراسر شهر توزیع گردند.

منظر شبانه تهران
منظر شبانه تهران در سالهای اخیر دستخوش تحولاتی گردیده است و میادین ، گردشگاه های طبیعی و خیابانهای سواره رو را به عنوان جزئی از خود قبول کرده است.

میادین: از آنجا که نقاط مقصد محسوب می گردند به علت بهره گیری از فضاهای خدماتی و تجاری و به علت تجمیع روشنایی ، امنیت نسبی و سرزندگی ، که از شرایط لازم شکل گیری زندگی شبانه است،توانسته اند به عنوان هویتی شاخص در منظر شب تهران نیز ایفای نقش کنند . پیاده روهای فعال در کنار مغازه ها و مراکز خرید،دیدن و دیده شدن ، نورپردازیهای در مرکز میادین که از فواصل دور نیز قابل تشخیص است،کافی شاپ ها و رستورانهای فعال و مهمتر از همه دسترسی به نقاط گردشگری شبانه(دربند در کنار میدان تجریش ، پارکهای ملت و ساعی و اراضی عباس آباد در فاصله های نسبتاً نزدیک به میدان ونک)و … همه دست به دست هم داده اند تا منظری شبانه و پویا در این میادین شکل بگیرد.

گردشگاه های طبیعی : بعد از میادین ، مراکز گردشگری طبیعی، به علت بهره گیری از طبیعت در کنار ظرفیت هایی چون نظرگاه بودن و چشم اندازهای گسترده به درون شهر و بهره مندی از فضاهای خدماتی و ورزشی با استقبال نسبی از طرف مردم روبرو شده اند ،مشکلات دسترسی به نقاط مختلف آنها ، قرار گیری در لبه شهر ، فرم خطی که مانع از تجمیع روشنایی در یک مکان می شود و محدودیت تنوّع مراکز فروشگاهی و تفریحی شبانه، باعث شده که از لحاظ امنیت و دسترسی و تنوع در مکان پایینتری قرار گرفته و بیشتر در ساعات اولیه شب مورد استفاده قرار بگیرند.

خیابانهای اصلی شهر : که زمانی معبر دسترسی به فعالیت شبانه محسوب می شدند ، اکنون به مقصد گردهمایی جوانان تبدیل گردیده اند.خیابان ولیعصر با سابقه ای طولانی در فرهنگ شهرنشینی تهران به علت مرتبط کردن مراکز زندگی  شبانه،از قبیل میدان تجریش ، ونک، میدان فاطمی، چهار راه ولیعصر و تئاتر شهر ، در شکل بخشیدن به منظر شبانه تهران نقش بسزایی دارد. خیابان نیاوران نیز دنباله رو همین نقش است و میدان تجریش را به پارک نیاوران و مناطق تفریحی اطراف آن(کاخ و فرهنگسرای نیاوران و کوهپایه و دره دارآباد) هدایت می کند.

معضلات منظر شبانه پایتخت
ویژگیهای خاص هرم سنی جمعیت تهران و شمار روز افزون گروه های جوان صورت جدیدی از زندگی شبانه را در تهران پدید آورده است . ماشینهای شخصی و بهره گیری از شب تهران ،شکل گیری ترافیک سنگین خیابانهای ولیعصر و نیاوران که مرتبط کننده گره های فعالیت شبانه تهران هستند را در پی داشته که ناشی از عدم پیوستگی مناسب این مراکز فعالیتی و به روز نشدن آنها برای جذب حداکثری جوانان است . قشر جوان اتومبیل شخصی را قسمتی از زندگی شبانه خود تلقی می کند.موزیک ، نور و سرزندگی در آن یافت می شود،با اتومبیل گره های فعالیت شبانه را به یکدیگر مرتبط می کند،نیاز به دیده شدن و دیدن را تامین می کند و امنیت نسبی وی درون آن نسبتاً برقرار است ،در این میان عدم تطابق نقشه ذهنی قشر جوان از روز و شب شهر ، این گروه را در ساعات گذار بین شب و روز تشویق به جابجایی  می کند.نقاط مقصد و قرارگاه های رفتاری شب و روز ، در عوض همنهشت شدن هر چه بیشتر ، از یکدیگر جدا شده و به صورت نا متجانس از یکدیگر عبور می کنند.پاتوق های روز به پارکینگ و مسیرهای عبوری روز به پاتوق شبانه تغییر نقش می دهند.

نتیجه گیری
با توجه به مسائل مطرح شده می توان دریافت که بی توجهی به منظر شبانه شهر و عدم وجود برنامه ریزی و طرحی جامع برای ایجاد آن ، هزینه های سنگینی را برای شهر و شهروندان در پی دارد.قسمتی از  اهم این هزینه های تحمیلی به شرح زیر است.
1-صرف هزینه فردی سنگین بجای هزینه های عمومی کمتر برای تامین روشنایی ، انرژی و امنیت .
2-غیر قابل کنترل شدن ترافیک عبور و مرور در ساعات گذار از روز به شب و برعکس به علت تغییر نقشه ذهنی شهروندان از شهر .
3- عدم شکل گیری جامعه پایدار به علت از بین رفتن پاتوق های ثابت فعالیت شبانه و خاطرات جمعی مشترک و در نتیجه انفصال بین نسل های مختلف شهر
4-ایجاد ارزش کاذب برای املاک و مستغلاتی که در محدوده های این نوع زندگی شبانه سیار قرار می گیرند و پس از مدتی به علت تغییر نسل و تغییر گرایشات از این محدوده خارج می شوند.
5-عدم امکان برنامه ریزی کاربری صحیح برای این محدوده ها که خود معضلی برای اقدامات مدیریتی شهر ایجاد می کند.

جمع بندی
تهران کلانشهریست که برای دستیابی به جامعه ای پایدار ،بایستی توجه به منظر شبانه را معطوف به ظرفیتهایی که بتواند زندگی شبانه مورد نیاز اقشار مختلف جامعه را پوشش دهد و آنها را در مسیری نظارت شده که برای دیگر کارکردهای شهری ایجاد مزاحمت نکند ،نماید.منظری که فهم کلی شهروندان از شهر را بهبود بخشیده تا نقشه های ذهنی مناسبی را برایشان ایجاد سازد . فعالیت شبانه را در ادامه روز پیوند بزند ، هویت هر یک از مناطق مختلف شهر را تامین نموده و در نهایت زیر ساختی برای استقرار شهری پایدار فراهم آورد.

منابع فارسی:
1-زبان الگو:شهرها،کریستوفر الکساندر،مرکز مطالعاتی و معماری شهرسازی و معماری،ترجمه رضا کربلایی نوری،چاپ 1387-صفحات 213 الی 250
2-طراحی شهری،جان لنگ،انتشارات دانشگاه تهران،ترجمه دکتر سید حسین بحرینی،چاپ 1386-صفحات 101 الی 150
3-اهل کجا هستیم؟هویت بخشی به بافتهای مسکونی،مروارید قاسمی،انتشارات روزنه،چاپ 1383،صفحات 66 الی 96

منابع لاتین:
1-schlomo angel, “the ecology of night life”, center of environmental structure, Berkeley, 1968