بازار زنجان، فضایی جمعی رسول رفعت (دانشجوی کارشناسی ارشد معماری منظر دانشگاه تهران) Email: [email protected] مریم رضایی (دانشجوی کارشناسی ارشد معماری منظر دانشگاه تهران) Email: [email protected] استاد راهنما: دکتر سید امیر منصوری مقدمه انسان هاي يكجانشين و سازمان يافته، هميشه به مكاني همگاني نياز دارند تا بتوانند در پهنه اش و در كنج و كنارش به برقرار كردن رابطه هايي آزاد بين خويش و با ديگران بپردازند. شكل هايي از اين مكان همگاني نزد اقوام يا ملل مختلف تحت عنوان ميدان(پياتزا)، هيروبا، فرم ها و … ميتوان مثال زد. در اين بين، بازار به عنوان يكي از بارزترين نمونه هاي مكان همگاني در ايران به وجود آمده كه برخلاف نمونه هاي بالا اغلب فضايي سرپوشيده بوده و در كنار خود فضاهاي بسته، باز و نيمه بازي را جاي داده است. در مقاله پيش رو مختصرا به بررسي بازار به عنوان بنيادي جمعي پرداخته و سپس به عنوان یک نمونه موردي بازار زنجان را که هنوز فضای جمعی پویایی است را معرفی می نماییم.
شناخت نظري بازار ايراني
بازار به مثابه فضاي جمعي
بازار، يا بارزترين نماد شهري زيستن در زيستگاه هاي بزرگ و ميانه در ايران، مكان همگاني شهروندان ، ستون فقرات شهرهاي ايراني و فراورده به ظرافت بافته ايست، كه از توان اقتصادي، اجتماعي و فرهنگي بالايي برخوردار مي باشد.
بازار به مفهوم حقيقي، مجموعه اي از عناصر كالبدي – كاربردي متفاوت است كه توسط سقف به هم متصل مي شوند.
و به مفهوم مجازي، گستره گونه گون از معاني را در بر مي گيرد؛ از اعتبار تا قدرت، از شايستكي تا رونق، از آراستن تا زد و خورد كردن و خود جلوه دادن.
بازار كه در فضاي آزاد ربض رشد تازه ي خود را آغاز مي كرد، جايي بود كه مردمان با آزادي بيشتري نسبت به آنچه در فضاهاي ديگر مي توانستند يافت،گرد هم مي آمدند و مسايل گونه گون روز را در ارتباط با آينده ي شهر بحث مي كردند.
بازار شهر هاي ايران در ادوار گذشته به عنوان شالوده شهر، كليه فعاليت هاي عمومي شهر را در خود متمركز مي كرد و از نظر اجتماعي و فرهنگي مركز شهر به حساب مي آمد.
بازار مهمترين محور و شاهراه ارتباطي در شهر هاي قديمي بود، بيشترين آمد و شد شهروندان در آن صورت مي گرفت و اطلاعات و اخبارو… از طريق آن به اطلاع شهروندان مي رسيد.
در بازار گروه هاي اجتماعي يك كل همگون و منطقي را تشكيل مي دادند و از نظر سلسله مراتب، جاي هر طبقه كاملاٌ مشخص بود. همجواري مكان ها وحجره ها نيز در نزديكي بازاريان مؤثر بوده و بحث و گفتگو در مسائل روزمره مشترك بين آنها به راحتي امكان داشته است.
بازار و شهر در كنار يكديگر، از ابتداي شكل گيري تا همين اواخر كه بازارها هنوز نقش مهم و پوياي پيشين خود را داشتند، دائما در حال حركت و توسعه اي هماهنگ بوده اند. به بيان بهتر اين دو در خطوط اصلي حركت و گسترش به يكديگر وابسته اما در خطوط فرعي الزاما و مستقيما با يكديگر رابطه ندارند.
نمونه موردي بازار شهر زنجان
مختصري از تاريخچه شهر و بازار زنجان
شهر زنجان در طول تاريخ خود با فراز و نشيب هاي فراواني روبرو بوده كه گاه اين شهر را به سوي نابودي كشانده است. در اين باره مي توان به حمله وحشيانه مغولان در قرن هفتم و يورش تيمور لنگ در قرن هشتم اشاره نمود كه در هر دو بار صدمات زيادي به آن وارد گشته است.همچنين در زمان ايلخانيان نيز با انتخاب سلطانيه به عنوان پايتخت، شهر تا حد زيادي رونق خود را از دست داده و متروك گشت.
اما در طول زمان، همواره پس از تخريب بازسازي گشته و به گسترش خود ادامه داده است. علت اين امر، پتانسيل هاي طبيعي اين شهر همچون سفره هاي آب زيرزميني، قنوات قديمي، دسترسي به زنجان رود، اوضاع توپوگرافي محل و همچنين استقرار شهر بر سر راه تجاري و سوق الجيشي فلات مركزي ايران مي باشد.
قسمت اعظم بناهاي اين شهر متعلق به دوران صفويه و بعد از آن است زيرا در اوايل دوران صفويه آرامش نسبي بر شهر حاكم گشته و شهر تجديد بنا شد. در زمان آقا محمد خان قاجار شهر توسعه نسبي يافت و مي توان آن را به سه قسمت مركزي (عناصر حكومتي، اداري و مذهبي)، شرقي يا يوخاريباش و غربي يا اشاقهباش تقسيم نمود.
همزمان با گسترش شهر، مجموعه بازار نيز به عنوان ساختار اصلي شهر و قطب واحد اقتصادي، خدماتي و فرهنگي توسعه يافته و قسمت هايي بدان اضافه شد. بنابر اين قسمت اعظم بازار فعلي زنجان در سال 1205 ه.ق در دوران حكومت آقا محمد خان قاجار احداث شده و در سال 1213 ه.ق مقارن با حكومت فتحعلي شاه قاجار پايان گرفت. در دوره هاي بعد نيز بناهايي همچون سرا، مسجد و گرمابه به آن افزوده گشت.
بازار به صورت خطي در امتداد راه هاي ورودي از شرق و غرب شهر و بين دو دروازه تبريز و قزوين كه از دروازه هاي مهم كاروان روي آن زمان بوده شكل گرفته است. اين مجموعه به مساحت 18 هكتار احداث شده كه 8 هكتار آن مختص به بخش اقتصادي، 7 هكتار براي بخش مسكوني، 1 هكتار براي اماكن عام المنفعه و 2 هكتار به شبكه ارتباطي اختصاص يافته است.
به طور كلي بازار زنجان به دو بخش بازار بالا (يوخاريباش) در شرق و بازار پايين (اشاقهباش) در غرب قابل تقسيم است. البته بازار بالا نسبت به بازار پايين داراي اندك سابقه تاريخي بيشتري است. بازار بالا از نظر توليد و عرضه كالا و خدمات جنبي وابسته، اهميت دارد. در بازار پايين نيز عرضه و داد و ستد توليدات محلي صورت مي گرفته است.
شكل گيري و توسعه بازار زنجان
شهر زنجان در دوره قاجاريه داراي شش دروازه به نام هاي رشت و ارك در شمال، همدان و قلتون در جنوب، قزوين در شرق و تبريز در غرب بوده است. مسير ارتباطي شرقي-غربي شهر، دروازه قزوين را به دروازه تبريز مرتبط نموده كه اصلي ترين گذر به حساب مي آيد. اين راه در واقع بخشي از مسيري است كه شرق ايران را به آذربايجان متصل مي كند. دروازه رشت و همدان با گذري شمالي-جنوبي به هم مرتبط شده و در خارج از شهر نيز ادامه يافته و از روي رودخانه زنجانرود مي گذرد. گذر شمالي-جنوبي ديگري نيز دروازه ارك وقلتون را به همين شكل به هم متصل نموده و به سمت جنوب (اغلب روستاهاي زنجان در اين ناحيه واقع شدهاند) ادامه مييابد. اين دو راه به دليل ايجاد دسترسي به روستاها و شهرهاي كوچكتر، در مقابل گذر شرقي-غربي فرعي به حساب مي آيند.
از آنجا كه پيشرفت و گسترش تجارت و مبادلات اقتصادي با احداث و توسعه راه ها و جاده ها همراه بوده است، بازارها به عنوان ستون فقرات شهرهاي ايران، در حاشيه اصلي ترين گذر شهري به وجود مي آمدند كه در امتداد راه هاي برون شهري قرار داشت. راههاي فرعي و درون شهري نيز از گذر اصلي منشعب شده و اغلب عمود بر آن ايجاد مي شدند. بازار زنجان نيز از همين روند پيروي نموده و در حاشيه گذر اصلي شهر شكل گرفته است.
نقطه شروع بازار زنجان را به طور دقيق نمي توان تعيين نمود اما با توجه به مسيرهاي ياد شده و شواهد ديگر اين طور به نظر ميآيد كه اول بار در محل تقاطع گذر اصلي شهر با گذر فرعي شمالي-جنوبي دروازه ارك-قلتون به وجود آمده باشد. زيرا بيشتر محصولات كشاورزي و دامي از طريق راهي كه از جنوب از روي رودخانه گذشته و به دروازه قلتون رسيده است وارد شهر مي شود و از طرف ديگر، كاروان هاي ديگر مناطق اغلب از گذر اصلي شهر عبور مي نمايند. تقاطع اين دو مسير، گره اي مهم را ايجاد كرده كه به احتمال قوي نطفه اصلي بازار در آنجا پديد آمده است. اين بازار نيز همچون ديگر بازارهاي ايران در نقطه اي ميان شهر روييدن آغاز كرده و سپس با رشدي تدريجي در جهت هاي اصلي و فرعي گسترش يافته و به سمت دو دروازه پيش رفته است.
برخي ويژگي هاي معماري
بازارها در شهرهاي مختلف ايران داراي وجوه مشترك بسياري هستند كه موجب شده است ما تمامي اين فضاها را با يك نام بشناسيم. اما در اين ميان به دلايل محيطي، ساختاري و كاركردي هر كدام از آنان با ديگري متفاوت است و برخي شاخصه هاي مختص به خود را داراست.
بازار زنجان نيز داراي برخي ويژگي هاي معماري مختص به خود است كه گاه در جاي ديگر به چشم نميخورد. يكي از دلايل مهم اين موضوع قرارگيري اين شهر در اقليم سرد و كوهستاني است. اين امر موجب شده است كه همگي فضاهاي بازار يك طبقه، گسترده و كم ارتفاع (نسبت دهانه به ارتفاع حدودا يك به يك يا كمي بيشتر است)باشند تا بتوانند از ورود هواي سرد به داخل و خروج هواي گرم به بيرون در فصول سرد كه بيشتر سال را به خود اختصاص ميدهند، جلوگيري نمايند. تنها دو عنصر شاخص در اين بازار به نام هاي مسجد-مدرسه سيد (مسجد جامع) و تيمچه حاج ابراهيم نسبت به بازار مسطح زنجان ارتفاع گرفته اند. از طرف ديگر با كم شدن طبقات بازار و محدوديت در گسترش عمودي، بازار در جهت افقي توسعه بيشتري كرده و به طول تقريبي يك كيلومتر امتداد يافته است به گونه اي كه به عنوان بلندترين بازار سرپوشيده ايران شناخته مي شود.
براي نورگيري و تهويه نيز براي ممانعت از تبادل حرارت تا حد امكان، از روشندان هاي كوچك مركزي سقف استفاده شده و روزنه هاي جانبي در بازار ديده نمي شود. دكان ها نيز اغلب كوچك و بدون پستو و بالاخانه است تا بتوان آسانتر فضا را گرم نمود. حتي به دليل وفور بارش برف،حياط هايي به منظور برف انداز كه خالي از عملكرد مي باشد در كنار راسته هاي اين بازار پديد آمده است.
سراهاي متعدد اين بازار داراي ويژگي هاي شاخصي هستند كه از آن جمله مي توان به رواق هاي گرداگرد حياط آنان (به صورت يكطرفه، دوطرفه، سهطرفه و چهارطرفه) كه به علت شرايط اقليمي به وجود آمده و تنوع در نحوه تركيب ميان سراها، حياطها، دالانهاي ارتباطي و راسته ها، اشاره نمود.
سبزه میدان
بازار محل عرضه و فروش کالاهای گوناگونی است که گاه تفاوت های زیادی با یکدیگر دارند. این امر منجر به ایجاد فضاهایی با ویژگی های خاص که منطبق یر نیازهای آن می باشد شده است. به همین علت در بازار، هر راسته به مجموعه ای از فعالیت های همگون اختصاص یافته است.
محصولات سبز از جمله تولیداتی است که در زمره کالاهای ضروری و نیازهای روزمره مردم به شمار می آید و در همه بازارها به فروش می رسد. به همین دلیل در سال های متمادی فضایی را در کالبد بازار به خود اختصاص داده است که سبزه میدان نامیده می شود و در اغلب بازارهای ایران وجود دارد.
محصولات عرضه شده در سبزه میدان اغلب میوه و تره بار است که حجم بالایی داشته و فضای بیشتری را نسبت به دیگر محصولات در بازار اشغال می کند.از آنجا که این محصولات، مواد غذایی بوده و تاریخ مصرف کوتاهی دارند، روزانه دورریزهای زیادی داشته و موجب آلودگی فضای بازار می شوند. این تولیدات هر روزه به سبزه میدان وارد شده و مردم نیز برای خرید آنها بیشتر به بازار مراجعه می نمایند. در نتیجه رفت و آمد وسایل نقلیه و افراد در این فضا بیش از دیگر فضاهای بازار است.اغلب این مکان ها در نزدیکی ورودی بازار قرار می گیرند تا علاوه بر جلوگیری از آلودگی دیگر فضاهای بازار ، با ایجاد دسترسی آسان و سریعتر،جا به جایی کالاها راحت تر صورت گرفته و از تاثیر منفی ازدحام و شلوغی این فضا بر قسمت های دیگر کاسته شود.
بازار زنجان نیز همچون بسیاری دیگر از بازارهای ایران، دارای سبزه میدانی است که در نزدیکی ورودی شرقی بازار قرار گرفته است.
این فضا در بازار زنجان از فضاهای مشابه خود در بازارهای شهرهای دیگر بزرگتر و پر جنب و جوش تر است. علت این امر وجود عوامل طبیعی مطلوبی همچون آب کافی، زمین مسطح برای کشاورزی و باغداری و هوای نسبتا مساعد این شهر است.
سبزه میدان بازار زنجان دارای دو راسته اصلی موازی هم است که راسته های فرعی عمود بر آن دو، آنها را به هم متصل می نماید و در نهایت در پلان فضایی مستطیل شکل به وجود آورده است. راسته های اصلی مختص به محصولات کشاورزی و راسته های فرعی محل استقرار تولیدات دامی (لبنیات و مواد پروتئینی) می باشد. دو راسته اصلی دارای عرض بیشتری نسبت به دیگر راسته های بازار است تا فعالیت های زیاد این مجموعه آسان تر صورت گیرد. سقف این فضا در گذشته سرپوشیده نبوده و هم اکنون نیز بر خلاف دیگر قسمت های بازار که طاق پوش است دارای خرپای چوبی و پوشش ایرانیت می باشد که فضای سبزه میدان را در مقابل برف و باران زیاد این منطقه محافظت می کند.
رفت و آمد زیاد و ازدحام در این قسمت از بازار نه تنها موجب پویایی سبزه میدان شده بلکه کل مجموعه بازار را نیز زنده و سرپا نگه داشته است.
نتیجه گیری
در نهایت با بررسی بازار زنجان به عنوان یک نمونه موردی زنده و پویا در میان بازارهای باقیمانده در ایران به این نتیجه می رسیم که در شهرهای گذشته ما، بازار به عنوان یک بنیاد جمعی و به بیان دیگر فضایی جمعی است. این فضا تنها راه عبوری و فضایی تجاری به حساب نمی آید. بازار علاوه بر آن که چندین فضای جمعی همچون مسجد، مدرسه، تکیه و … در کنار خود جای داده و آنان را به هم مرتبط نموده است، خود فضایی جمعی در مقیاسی بزرگتر می باشد که کانون بسیاری از فعالیت های اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی، سیاسی و در کل مراودات روزمره مردم است.
بازار زنجان نیز همچون گذشته به زندگی خود ادامه داده و با تمام فراز ونشیب های موجود همچنان فضای جمعی زنده و پویای این شهر سردسیر به حساب می آید.
بازار زنجان، فضایی جمعی (259.2 KB)
تعداد دانلود: 8
زمان آخرین دانلود: دوشنبه, 7 نوامبر 2016
------------------------------------------------------------------------------------------